Bewustzijn schiet tekort bij complexe keuzemomenten

De psychologie van het onbewuste kent nog veel onbeantwoorde vragen, maar uit de onderzoeken van Dijksterhuis komt één ding duidelijk naar voren: we worden veel sterker door ons onbewuste gestuurd dan we ons bewust zijn. Alleen kunnen we er zelf de vinger niet op leggen, want zodra we erover nadenken, zitten we alweer in ons bewustzijn… Andersom kunnen we een onbewust ‘weten' soms niet onder woorden brengen. Dan hebben we het over buikgevoel, intuïtie of het volgen van ons hart. We kennen dat ook in werksituaties, zoals ingrijpende veranderingen, risicovolle kansen of loopbaanvraagstukken. We proberen zo rationeel en analytisch mogelijk beslissingen te nemen, maar volgens Dijksterhuis schiet ons bewustzijn tekort bij complexe keuzemomenten.
Verhalenverteller
Het bewustzijn waar wij als mensen zo trots op zijn – ‘ik denk dus ik ben' – wordt door Dijksterhuis een beetje oneerbiedig een verhalenverteller genoemd. Het is namelijk ons onbewuste dat keuzes initieert, terwijl het bewustzijn daar achteraf verklaringen voor zoekt. Dus we denken te weten waarom we dingen doen en laten, maar het bewustzijn creëert alleen maar een illusie. Dijksterhuis noemt als voorbeeld de ontgroening van studenten. Uit onderzoek blijkt: hoe vernederender de ontgroening, hoe steviger de band binnen een vereniging. Eigenlijk bizar dat studenten beste maatjes worden met degenen die hen vernederende dingen lieten doen. Het bewustzijn werkt hard om verklaringen te zoeken en natuurlijk komt de vereniging daarbij heel positief uit de bus, want waarom ondergaan ze anders vrijwillig die beschamende acties?
De welbespraakte antwoorden die we geven op waaromvragen raken volgens Dijksterhuis wel enigszins aan onze diepste motieven, maar het blijven bedachte verhalen. Dat blijkt ook uit zijn onderzoeken naar meningen. Het invullen van vragenlijsten is een bewuste actie, dus dan is nagedacht over de antwoorden. In hoeverre kloppen die met wat deelnemers werkelijk denken?
En hoe prik je door sociaal wenselijke meningen heen? Niet door te vragen, maar door het peilen en observeren van werkelijke gevoelens via associatieve oefeningen, zo ontdekten Dijkstra en collega's. Zo bleek bijvoorbeeld dat mensen die beweerden niet te discrimineren dat onbewust wel degelijk te doen, af te lezen aan hun gedrag en fysieke reacties.
Rollenspellen
De talloze voorbeelden van Dijksterhuis tonen onmiskenbaar hoe onbewuste processen ons gedrag en meningen beïnvloeden. Dat is handig om te weten bij het samenstellen van teams of het aannemen van een nieuwe collega. Een dijk van een cv en interessante antwoorden in een sollicitatiegesprek komen allemaal voort uit het bewustzijn, maar hoe zit het werkelijk met stressbestendigheid, contactuele vaardigheden en die initiatiefrijke werkhouding? Gedrag wordt grotendeels gestuurd door het onbewuste en alleen in de werkpraktijk krijgt u daar zicht op. Om toch een idee te krijgen, zijn rollenspellen de beste manier om te reflecteren op eigenschappen van kandidaten. Want daar ziet u hoe mensen zich gedragen binnen een bepaalde context. Het zijn immers de omgeving en de sociale context die de hele dag door ons onbewuste prikkelen.

Dat ons onbewuste het vervolgens meestal wint van bewuste gedachten, blijkt uit het voorbeeld van de glazen vloer op 350 meter hoogte. Zelfs als het verstand weet dat de vloer nog sterker en veiliger is dan elders op de verdieping schreeuwt het onbewuste paniek. En dat uit zich fysiek: zwetende handen, knikkende knieën en een wee gevoel in de maag. De wetenschap dat het onbewuste zo bepalend is, kan worden ingezet bij gedragsbeïnvloeding. Het informeren van het bewustzijn – wat in de meeste gevallen gebeurd – heeft immers weinig zin als het onbewuste de keuzes maakt. Simpele ingrepen in de context hebben meer effect, bijvoorbeeld het letterlijk uitlichten van vegetarische maaltijden, zodat mensen het vlees sneller laten staan. Of het tonen van een bibliotheekafbeelding in een stiltecoupé van de trein: mensen gaan dan automatisch zachter praten.
Slaap er een nachtje over
In het bedrijfsleven kunnen we veel meer gebruikmaken van ons onbewuste. Sommigen doen dat al van nature, bijvoorbeeld succesvolle leiders die 's avonds stukken doorlezen en de volgende ochtend onder de douche of in de auto een besluit nemen. Het spreekwoordelijke nachtje erover slapen doet werkelijk wonderen, zo blijkt uit onderzoek. Vooral bij complexe beslissingen, waarbij ons bewustzijn niet toereikend is. Als de effecten nauwelijks zijn te overzien, is het onbewuste een betere graadmeter. Die kan veel meer informatie verstouwen en afwegen dan ons bewuste brein ooit zal kunnen. Dus maak gebruik van die wetenschap! Besluiten, inspiratie en goede ideeën worden aangereikt door het onbewuste, mits we er ruimte voor maken door een time-out. Ondertussen gaat het denkproces in het onbewuste door. En dan dient het meest passende antwoord zich vanzelf aan.
Relatief eenvoudige beslissingen, zoals de aankoop van een nieuwe bedrijfscomputer of het kiezen van een telefoon, kan ons bewuste prima aan. Een kwestie van doelen en eisen bepalen en opties onderzoeken. Bij de aankoop van een pand of het kiezen van een baan of partner wordt het een stuk ingewikkelder. Dan is het wijs om uzelf goed te informeren, maar ook om te vertrouwen op uw onbewuste. We denken dat lijstjes met plussen en minnen erbij horen; dat we verstandiger en beter kiezen als we argumenten afwegen. Maar uit onderzoek blijkt juist dat bij complexe beslissingen de beste keuzes worden gemaakt door mensen die een time-out nemen voor onbewust nadenken en vertrouwen op hun intuïtie. Zij zijn vaker tevreden met besluiten dan mensen die meteen de knoop doorhakken of mensen die heel bewust wikken en wegen.
De vijf fasen van beslissen die Dijksterhuis aanreikt, zijn een waardevol hulpmiddel in het bedrijfsleven. Zijn boodschap: functioneer vooral bij vol bewustzijn, maar zet in fase vier – het toewerken naar een voorkeur – uw onbewuste aan het werk. En let op met groepsprocessen, want juist daar sneeuwen onderbuikgevoelens vaak onder door het accent op verbaliseerbare punten. Denk aan de illusies van onze ‘verhalenvertellers' en laat daarom ook het onbewuste spreken!

Tekst: Amber Boomsma, Tekstlabel