Machtsverslaafd met House of Cards

Hoofdpersoon Frank Underwood kan zich inmiddels scharen onder de meest invloedrijke Amerikanen: het Smithsonian Institute in Washington heeft op 23 februari een portret van hem toegevoegd aan haar National Portrait Gallery. Het schilderij van President Washington moest er tijdelijk voor wijken, maar dat had de museumdirectie er graag voor over. Wie de eerdere seizoenen van House of Cards heeft gezien, is inmiddels meer dan bekend met Frank Underwood, simpelweg Frank. Genadeloos ambitieus gaat hem niks te ver om zijn doel te bereiken en te behouden: het hoogste politieke ambt in Washington.

Je hoeft geen psycholoog te zijn om na het bekijken van enkele afleveringen te concluderen dat Underwood verslaafd is. In zijn geval gaat het niet om geld, seks of narcotica, maar om macht. Aan de basis van het woord ‘verslaving' ligt het woord ‘slaaf'. Een slaaf is onvrij doordat iemand anders macht over hem heeft. Een verslaving is dus een situatie waarin iemand onvrij is. Het is niet een ander die macht over de verslaafde heeft, maar een patroon. Leiders die verslaafd zijn aan macht kunnen machtig lijken, maar zijn feitelijk onmachtig, doordat een patroon dat groter is dan henzelf macht over hen uitoefent.

Verslaving van welke aard dan ook, wordt gekenmerkt door een voor alles wijkende drang om te krijgen waarvan men niet zonder kan. Zo tikt de alcoholist de ene borrel na de ander weg, verpacht de junkie haar lichaam aan een voorbijganger of vergrijpt een IMF-baas zich aan een willekeurig kamermeisje. Omdat de verslaving sterker is dan de schaamte, raakt het moreel kompas zoek en wordt elk gedrag om in de verslaving te voorzien veroorloofd.

‘The road to power is paved with hypocrisy. And casualties' - Frank Underwood

Zo ook voor Frank. De eerste serie wordt de kijker geconfronteerd met de dood van Peter Russo, een democraat en kandidaat gouverneur uit Pennsylvania. De officiële versie van zijn dood is zelfmoord door koolmonoxidevergiftiging. In werkelijkheid is het Frank die bloed aan zijn handen heeft. Hij ziet het als een noodzakelijk offer om in aanmerking te komen voor de positie van Vice President (VP). Door middel van verleiding en manipulatie weet hij de Jim Matthews, de VP, zover te krijgen mee te dingen naar het gouverneurschap. Zijn positie als VP moet hij dan wel opgeven. Hierdoor kan Frank zijn plaats innemen. Maar daar blijft het niet bij. De volgende moord waar de kijker getuige van is betreft Zoë Barnes, een journaliste met wie Frank enige tijd een affaire heeft gehad. Wanneer blijkt dat ze te veel belastende informatie over de moord op Peter Russo heeft, gooit Frank haar voor de metro.

Lang is gedacht dat verslaving aan macht vooral psychologisch van aard is: het geeft een goed gevoel om de baas te zijn en aan de knoppen de draaien. Allerlei narcistische aspecten spelen daarbij een rol: van aanzien, privileges, aandacht en applaus tot statussymbolen waarvan je een kick krijgt. Samen heeft het de functie het ego te vervullen en mogelijke onderliggende leegte en gebrek aan eigenwaarde te camoufleren.

Mede door kennis uit de neurowetenschappen is inmiddels duidelijk dat ook biologische componenten een belangrijke rol spelen bij machtsverslaving: bij het uitoefenen van macht komt dopamine, adrenaline en testosteron vrij. Dopamine staat ook wel bekend als het ‘gelukshormoon' en wordt aangemaakt tijdens een goede maaltijd en seks, maar ook bij de uitoefening van macht. Adrenaline maakt alert en doet hongergevoel uitstellen. Testosteron zet aan tot vechtlust en geeft een gevoel van onoverwinnelijkheid. De combinatie van deze hormonen heeft nog een ander effect: het vermogen tot empathie verdwijnt naar de achtergrond. Het hart sluit zich af en het geweten wordt gesust. Dit is een nuttige bijkomstigheid voor een finalist op Wimbledon: sympathie met je tegenstander is niet behulpzaam bij het willen winnen van de tenniswedstrijd. Hoe behulpzaam het samenspel van deze hormonen tijdens de wedstrijd ook is: de cocktail is zwaar verslavend. En zoals het geval is bij alle verslavingen: we hebben er steeds meer van nodig om aan de bal te blijven.

‘Power is a lot like real estate. It's all about location, location, location. The closer you are to the source, the higher your property value' - Frank Underwood

De offers die Frank maakt om aan de bal te blijven zijn extreem, maar niet uniek. Macht is het enige dat in zijn leven telt en daar mag alles voor wijken. Claire, zijn vrouw, heeft tijdens hun huwelijk drie maal abortus ondergaan. Het stel besloot al jong kinderloos door het leven te gaan, want ouderschap zou een belemmering zijn op de weg naar macht. Vrienden heeft Frank ook niet: een loyale pion lijkt de meest nabije positie. Claire is meer een bondgenoot voor zolang als het duurt: tijdens de laatste aflevering van seizoen drie besluit ze Frank te verlaten.

Iedereen kan aan macht verslaafd raken, maar vooral leiders zijn er vatbaar voor. Je hoeft geen House of Cards liefhebber te zijn om dat te beseffen. Leiders weten dit, maar zien niet zozeer hen zelf, als wel hun directe collega's als potentieel verslaafd. Dat is in ieder geval vaak de reactie van de zaal wanneer ik lezingen over dit onderwerp geef. Bij House of Cards komt de kijker er met dit antwoord niet mee weg. Geregeld kijkt Frank tijdens een aflevering rechtstreeks in de lens en deelt hij vertrouwelijk met de kijker zijn gedachten en gevoelens, als ware de kijker zijn meest nabije vriend of collega. Medeplichtig wordt de kijker niet, maar als vertrouweling van Frank gaat de kijker zich betrokken voelen. De situatie die ontstaat is te vergelijken met die van een vriend die regels overtreedt. Daarmee is de vriend niet louter schuldig, maar de kijker ook niet vanzelfsprekend smetteloos. De situatie roept de vraag op tot hoever we mogen gaan om ambities te verwezenlijken. En dat is precies het dilemma waar leiders regelmatig mee worden geconfronteerd in relatie tot mens en samenleving. Het valt niet te verwachten dat dit dilemma de kijker in serie 4 bespaard zal blijven. Daarmee kan House of Cards de komende maanden wederom een prachtige aanleiding zijn tot zelfreflectie voor leiders. En juist die reflectie is de beste remedie om zelf niet verslaafd te raken.

Naar profiel Oscar David

Oscar David is organisatiepsycholoog, executive coach en adviseur op het gebied van leiderschap en verandering. In 2014 verscheen van zijn hand 'Macht! van instinct tot integriteit'.