Cultuur en gedrag op de apenrots (9/9)

Tekstschrijver Amber Boomsma volgt de reeks ‘Organisatiecultuur en gedrag' en schrijft naar aanleiding van ieder college een scherpe samenvatting. In deze laatste reflectie leest u alles over het afsluitende college 'Een tijd voor empathie' door Frans de Waal.   

Wat zou bioloog Frans de Waal ontdekt hebben als hij zijn leven lang managers had geobserveerd in plaats van primaten? Over de verschillen en overeenkomsten mogen we zelf nadenken, na dit verrassende en tegelijk heel passende bonuscollege in de reeks Organisatiecultuur en gedrag. Want alle zoogdieren – dus ook mensen – passen zowel competitie als samenwerking toe om te overleven. De Waal focust in dit college op de cultuur van het samenwerken.

Kijken naar apen is een prettige en veilige manier om het over onderwerpen te hebben die mensen lastig bespreekbaar vinden, zoals dominantie, macht en hiërarchie. De Waal vindt het opvallend dat er binnen de psychologie relatief weinig aandacht is voor deze thema's, terwijl ze een grote rol spelen in onze samenleving. Dat we hiërarchische- en machtsposities meestal feilloos herkennen aan lichaamstaal, blijkt als we een serie beelden bekijken van zowel dominante mensapen als prominente politici: de houdingen van alle alfamannetjes stralen onmiskenbaar uit dat zij de baas zijn. Ook de foto's van verzoeningsmomenten zijn veelzeggend. Om als coalitie aan het roer te blijven, is het zaak om na strubbelingen te laten zien dat het goed zit met de relatie, anders valt het machtsblok uit elkaar. Vandaar al die onhandige omhelzingen van politici: ze tonen daarmee hun eenheid.

Politieke strategie

Chimpansees doen hetzelfde. Dominante mannetjes vormen coalities, waarbij ze door onderlinge lichaamstaal uitstralen dat zij samen heerschappij hebben. Interessant is dat politieke strategie bij deze mensapen belangrijker is dan fysieke kracht. De sterkste zijn gaat vooral om de ‘dominantie drive': hoe graag wil je de baas zijn en wat heb je daar voor over? (eerder in deze reeks refereerde Oscar David ook al aan het machtsmotief). Wederkerigheid blijkt een essentieel onderdeel van de strategie die apen toepassen, want agressief machtsvertoon leidt alleen op korte termijn tot succes. Werkelijk leiderschap vraagt balans tussen geven en nemen. Om aan de top te komen, hebben apen daarom ook vriendjes nodig die hen bijstaan. En dat geldt voor alle lagen in de hiërarchie: De Waal constateerde op basis van observaties dat apen – net als wij – onzichtbare lijstjes bijhouden van wat zij voor anderen doen en vice versa, zodat er een evenwichtige ruilhandel ontstaat. Onder apen zijn vooral elkaar vlooien of voedsel toespelen waardevolle ‘betaalmiddelen'.

Samen bereik je meer

Net als in de mensenwereld zijn er ook apen die aan freeloading doen: zij zijn niet bereid om zich in te zetten voor anderen, maar willen wél profiteren van de inzet van anderen in hun groep. Het blijkt dat chimpansees er heel goed in zijn om freeloading zoveel mogelijk te ontmoedigen. Natuurlijk halen apen streken uit en testen sommigen regelmatig tot hoever ze kunnen gaan. Uit de onderzoeken van De Waal en consorten komt bovendien een zeer uitgesproken onderlinge competitie naar voren. Toch werken de apen wel degelijk samen om zaken voor elkaar te krijgen, zoals het bemachtigen van voedsel en het bewaken van het territorium. En er zijn meer diersoorten met een ontwikkeld vermogen tot samenwerken. Zo blijken ook olifanten uitstekend in staat tot emotionele zelfcontrole. Door zichzelf op bepaalde momenten te beheersen en niet zelf voor de beloning te gaan, krijgen ze samen méér voor elkaar.

Cultuuroverdracht

Naast het politieke spel is volgens De Waal ook culturele overdracht een belangrijk element binnen de groepen waarin apen leven. Antropologen stelden medio vorige eeuw dat cultuur hetgeen is dat ons menselijk maakt, terwijl het bestuderen van diergemeenschappen duidelijk maakt dat zij net zo goed een vorm van cultuur op elkaar overdragen. En die culturen verschillen per groep, afhankelijk van het leefgebied en de gewoonten. Zo zijn er groepen chimpansees die hun noten met stenen kraken, terwijl andere groepen dat niet doen, omdat zij die mogelijkheid blijkbaar (nog) niet ontdekt hebben. De term instinct is volgens de bioloog niet meer van deze tijd, want zoogdieren hebben culturele overdracht nodig om te kunnen overleven. Binnen de groep leren ze hoe het leven van hun soort werkt, van voedsel zoeken en jagen tot het bewaken van hun territorium. Als een chimpansee zou opgroeien in een mensenhuishouden, zou het dier als volwassene niet overleven tussen soortgenoten in het wild, ongeacht het instinct.

Sociale soort

Het nieuwste boek van De Waal gaat nog een stapje verder dan politiek en cultuur: het gaat over empathie. De manier waarop chimpansees conflicten oplossen, inspireerden de bioloog tot nader onderzoek van hun moraliteit. De menselijke moraal wordt in belangrijke mate bepaald door enerzijds empathie en compassie, anderzijds door wederkerigheid en rechtvaardigheid. Gevoelens die apen ook kennen, zo ontdekte De Waal. Waarmee hij een heel ander licht werpt op de gangbare filosofische veronderstelling dat moraal en altruïsme puur gebaseerd zijn op het menselijke redenatievermogen om een evenwichtige samenleving te creëren. Volgens de bioloog is het vermogen om de emoties van anderen te kunnen meevoelen en de situatie van anderen te begrijpen een zeer oude verworvenheid die óók bij andere diersoorten dan de mens voorkomt. Want sociaal en onbaatzuchtig gedrag is voor overleving net zo belangrijk als het recht van de sterkste.

Knuffelhormoon

Net als bij mensen, is de emotionele kant van empathisch vermogen al direct bij jonge apen aanwezig. Dat gebeurt door lichaamsoverdracht: krijst er één baby, dan beginnen de anderen ook. De cognitieve kant komt pas later op gang en alleen bij sommige diersoorten. Als mens leren en ontwikkelen we bij het opgroeien om onszelf in anderen te verplaatsen. De één beheerst dat beter dan anderen en dat geldt ook voor mensapen. De Waal ontdekte bij zijn onderzoeken dat moederzorg een cruciale voorwaarde is voor het ontwikkelen van empathisch vermogen; bij het zogen komt namelijk een bepaalde stof vrij – het knuffelhormoon oxytocine – dat bijdraagt aan de empathie van apen. Vermoedelijk een universeel gegeven, stelt de bioloog, want weeskinderen die zonder moeder opgroeiden in de mensenwereld, kunnen zich ook veel moeilijker verplaatsen in de emoties van anderen.

Gerichte hulp bieden

Uitingen van empathie zag De Waal in apengemeenschappen onder meer terug in troostgedrag en in gerichte hulpverlening als een soortgenoot in de problemen zit. Hulp bieden vraagt zowel emotionele betrokkenheid als het snappen van de situatie en het bedenken van een oplossing. Ook andere soorten zijn daartoe in staat. Zo toonde De Waal een fascinerend filmpje waarin volwassen olifanten alles in het werk stellen om een jong kalf te redden dat dreigt te stikken in de modder. Ze ondernemen doelgerichte acties waardoor ze het wegzinkende kalf weten te bevrijden. Zelfs honden hebben het in zich, blijkt uit het filmpje waarop een hond een aangereden soortgenoot naar de kant van de snelweg sleept. Soorten die in staat zijn tot dit soort empathische acties, zijn volgens De Waal altijd dieren die zichzelf in de spiegel kunnen herkennen.

Solidaire mannen

Altruïstische acties behoren ook tot het repertoire van andere diersoorten. Apen helpen soms anderen om bij voedsel te komen zonder dat het hen zelf iets oplevert. Al speelt het motief van wederkerigheid daarbij mogelijk een rol (net als bij mensen). Opvallend bij chimpansees is dat de dominante mannetjes het meest genereus zijn; De Waal denkt dat dit een politiek strategische keuze is. Om die reden bedelen alfamannetjes ook om voedsel bij de hoger geplaatste vrouwen in hun groep. Ze hebben de macht om zich het eten toe te eigenen, maar lopen het risico dat de vrouwen door massaal protest hun positie gaan ondermijnen. Dus de vrouwen gaan over het eten. Overigens zijn bij de bonobo's de vrouwen als collectief dominant. De positie van de mannen hangt daar veel meer samen met de rang die hun moeder in de groep heeft. Bij chimpansees krijgen de vrouwen die kans niet, dominante mannen zijn daar zeer solidair met elkaar.

Rechtvaardigheidsgevoel

Speelt die mannelijke solidariteit aan de top ook vrouwen in ons bedrijfsleven parten? Inderdaad heeft menselijk groepsgedrag volgens De Waal meer weg van chimpansees dan dat van de bonobogemeenschappen. Want ook in ons gevoel voor rechtvaardigheid – bijvoorbeeld de roep om gelijkwaardige beloningen – zijn er overeenkomsten met chimpansees. Al gaan de apen daarin veel verder dan wij: als bij dezelfde taak de ene aap zichtbaar beter beloond wordt dan de ander (druiven versus komkommer), protesteert de minder bedeelde aap keer op keer door kwaad zijn beloning terug te gooien en te wijzen op wat hij verdiend heeft. De bioloog stelt dat dit niets met rationele overwegingen heeft te maken, want dan zou de aap wel eieren voor zijn geld kiezen (of in dit geval: komkommer). Het filmpje van jonge mensenkinderen spreekt ook boekdelen: als het oudere broertje een heel koekje krijgt en het jongere zusje maar een halve, gooit zij het koekje boos terug naar haar moeder. Niet eerlijk!

Strategisch beslissen

In zijn boeken gidst De Waal lezers op een dieper niveau door zijn nieuwste inzichten op het gebied van psychologie, neurowetenschappen en gedragsbiologie, waarbij hij zijn observaties van primaten en mensen met ons deelt. Helder is dat we allemaal in een wereld leven waarin competitie en samenwerking beide nodig zijn om te overleven. Het balanceren is daarbij voor mensen lastiger, omdat onze wereld zoveel groter is geworden dan de meeste diergroepen. De menselijke moraliteit is ontwikkeld toen we nog in kleine gemeenschappen leefden, maar hoe handhaven we onszelf in de grote, anonieme samenleving waarin we terecht zijn gekomen? Zolang er genoeg eten is voor iedereen, is er ruimte voor empathie, stelt De Waal. Ook voor andere soorten. Spoelt er een walvis aan, dan doen we tegenwoordig alles om die te redden, maar bij een hongersnood zouden we heel andere beslissingen nemen. En zelfs in tijden van overvloed speelt de ratio een rol. Empathische gevoelens ontstaan meestal automatisch, maar of je daar een actie aan verbindt – zoals salarisverhoging geven aan een medewerker – dat is en blijft een strategisch besluit.

© Amber Boomsma | schrijfprofessional | www.tekstlabel.nl

_________________________________________________________

Een overzicht van alle samenvattingen van de collegereeks 'Organisatiecultuur en gedrag'
1) Organisatiecultuur en leiderschap - Jaap van Muijen
2) De psychologie van gedragsverandering - Roos Vonk
3) Een positieve organisatiecultuur - Daniel Ofman
4) Macht en krachtenspel in uw organisatie - Oscar David
5) Elke generatie heeft haar eigen verander-energie - Aart Bontekoning
6) Sneezers en sociale infectie - Jeroen Busscher
7) Organisatiedynamica en de grenzen van 'management' - Thijs Homan
8) Verandercommunicatie - Huib Koeleman
9) Een tijd voor empathie - Frans de Waal