Het gestresste systeem

Probeer de volgende vragen eens voor jezelf te beantwoorden:

1. Hoe vaak heb je in de afgelopen maand lopen of liggen denken aan dingen die nog allemaal moest afmaken of regelen?
2. Hoe vaak heb je in de afgelopen maand gemerkt dat je alles wat je toe doen had, niet af kon krijgen?
3. Hoe vaak heb je in de afgelopen maand het gevoel gehad dat de moeilijkheden zich zo hoog opstapelden, dat je er met geen mogelijkheid doorheen zou kunnen komen?
4. Hoe vaak heb je je in de afgelopen maand opgewonden of boos gemaakt over dingen die gebeurden waar je geen controle over had (zoals een kind dat van de trap viel of een zieke collega?
5. Hoe vaak heb je je in de afgelopen maand zenuwachtig, gejaagd of gestrest gevoeld?

Als je op minstens drie van deze vijf vragen ‘tamelijk vaak' of ‘heel vaak' moet antwoorden, dan heb je waarschijnlijk ‘stress'-klachten, klachten over je gezondheid die het gevolg zijn van onder te grote druk of spanning moeten leven, of ben je hard op weg om die te krijgen. De vragen zijn afkomstig uit een in een aantal landen gebruikte vragenlijst voor ‘waargenomen stress'. Onderzoek daarnaar heeft laten zien dat de score op deze vragenlijst een goede voorspeller is voor het ontwikkelen van gezondheidsklachten op de korte of middellange termijn.

WAT IS STRESS PRECIES?
Het woord stress is afkomstig uit de natuurkunde en heeft daar o.a. de betekenis van de druk die op een bepaald materiaal wordt uitgeoefend waardoor het, eventueel voorgoed, van vorm verandert. In feite is deze betekenis ook als het om levende wezens gaat, zoals mensen, zo slecht nog niet.

Stress uit zich inderdaad vaak in een tijdelijke verandering van de vorm van ons lichaam of van bepaalde organen, bijvoorbeeld doordat onze spieren aangespannen worden. Maar stress kan ook, als deze chronisch is, gepaard gaan met een permanente verandering van ons lichaam, bijvoorbeeld doordat spieren scheuren of op een andere manier beschadigd worden, zoals dat gebeurt met de hartspier bij een infarct.

Net als in de natuurkunde zijn er in de psychologie een aantal definities van stress in omloop. De grootste gemene deler daarvan is ongeveer de volgende: stress is een als negatief ervaren toestand die het gevolg is van het feit dat iemand niet in staat is (of zich niet in staat acht) om aan de eisen en verwachtingen die hem of haar vanuit een centraal levensgebied (bijvoorbeeld de werksituatie of partnerrelatie) worden gesteld, te voldoen. Mensen achten zichzelf soms hulpeloos, menen dat ze niks kunnen doen, terwijl ze in werkelijkheid wel mogelijkheden ter beschikking hebben.

HOE ONTSTAAN STRESSKLACHTEN EN WAT ZIJN DE KLACHTEN?
Ons lichaam en ons brein zijn van natuur zo geprogrammeerd dat ze niet alleen bij directe acute bedreigingen of problemen, maar ook onder omstandigheden van grote druk of spanning reageren met het nemen van ‘nood'maatregelen, het zij in de vorm van een ‘vecht'-, hetzij in de vorm van een ‘vlucht'-reactie (fight-or-flight-response). Dit gebeurt onder andere door middel van de afscheiding van zogenaamde stresshormonen, zoals adrenaline. Dit hormoon zet de lever aan om de daarin opgeslagen glucose te leveren voor energie, het versnelt onze ademhaling, verhoogt bloeddruk en hartslag en doet de spanning in onze spieren toenemen. Het maakt, met andere woorden, ons lichaam klaar om ofwel zijn mannetje of vrouwtje te staan en er en er flink tegenaan te gaan, ofwel te maken dat het wegkomt.

Maar als noch het één noch het ander kan (je chef heeft de moed de zoveelste haastklus op je bureau te gooien, terwijl de andere taken nog lang niet zijn) dan is het ‘opgeladen' lichaam niet in staat om de spanning kwijt te raken. Het wordt dan letterlijk en figuurlijk gefrustreerd in wat het van nature zou willen doen, namelijk de spanning naar buiten af te reageren, en dus neemt het risico toe dat het die spanning binnenin blijft houden, wat in feite wil zeggen dat we die op onszelf afreageren. Dat is onder meer de reden dat mensen onder chronische stress vaak spierklachten ontwikkelen, zoals stijve kuitspieren, rugpijn, netpijn en gewrichtspijn. De als gevolg van de stressreactie opgebouwde spierspanning kan niet afvloeien en blijft ‘hangen'.


Hetzelfde geldt voor klachten als hoofdpijn, maagpijn, te hoge bloeddruk en overslaan of racen van het hart. Het lichaam kan hierdoor letterlijk uitgeput raken en vandaar dat moeheid een van de meest algemene klachten vandaag de dag is. Mentaal leidt chronische gespannenheid tot prikkelbaarheid, ontstemming, verminderde interesse in anderen en cynisme (de ‘mooie verhalen, maar ik moet het nog zien'-houding).

HOE KAN JE STRESS OP DE JUISTE MANIER AANPAKKEN? EN HOE NIET?
Mensen met chronische stressklachten hebben letterlijk en figuurlijk een ‘ont'-spanningsprobleem. Dat probleem wordt vaak alleen maar groter als ze het quick and dirty proberen op te lossen: overmatig roken en/of eten, veel koffie en/of alcohol drinken. Veelbetekenend in dit opzicht is het verschijnsel happy hour, zo tussen vijf en zeven uur 's avonds, dat bedoeld is om door middel van alcohol de stress van de werkdag weg te spelen. Chronische stressklachten worden ook niet goed aangepakt door alleen maar gebruik te maken van methoden als lichaamsbeweging (zoals joggen), of het tegenovergestelde, ontspanings- of meditatie-oefeningen. Natuurlijk kunnen die helpen. Maar iemand die grote spanningen in de partnerrelatie eruit probeert te lopen of te mediteren, bestrijdt wel de symptomen maar niet de oorzaken en op de lange duur werkt dat natuurlijk niet.

Onderzoek laat zien dat de volgende methoden gezond en effectief zijn om stress te behandelen:

1. Het zoeken naar relevante informatie over wat er aan de hand en wat er aan te doen is.
2. Het delen van zorgen/zorgelijke gevoelens met anderen.
3. Het vragen van hulp of steun aan anderen.
4. Het uiten van/bezig zijn met zorgen op ‘objectieve' manieren (bijvoorbeeld door een dagboek over de stressgevoelens bij te houden, er boeken over te lezen, naar een lezing te gaan e.d.)
5. Het nagaan van die aspecten van het probleem/de problemen waar jezelf iets aan doen kunt en die waar je zelf niets of weinig aan doen kunt en het richten van je aandacht en energie op hetgeen waar je controle over hebt.
6. Het afwisselend aandacht aan de stress geven en dan weer afleiding zoeken. Zowel verdringen of gewoon ontkennen als je voortdurend in de zorgen rondwentelen, zijn beide ongezonde en ineffectieve manieren van omgaan met stress. Het is van belang om bewust te besluiten om bepaalde momenten wel en op andere momenten juist geen aandacht te geven aan het probleem. Stel bijvoorbeeld een pieker- of zorgenuur voor jezelf vast en gebruik dat ook. Besluit tegelijk om als de zorgen op andere tijdstippen omhoog komen, deze naar dat uur door te schuiven en je aandacht tot die tijd op andere dingen te richten.
7. Gebruik een dosis humor. Neem af en toe de gelegenheid te baat om over jezelf te lachen met anderen om over anderen te lachen met jezelf en om regelmatig over de absurdheid van het leven te lachen. Gebruik je fantasie om het rare te ontdekken, het bizarre uit te vinden en het betrekkelijk in alles te ontwaren.
8. Probeer niet perfect te zijn, goed met fouten is al goed genoeg, zoals het volgende oude verhaal duidelijk maakt.

'Een rabbi, gezeten te midden van zijn leerlingen, boog zich op een bepaald moment voorover en verzonk in diep gepeins. Toen hij zich weer oprichtte, riep hij uit: ‘Ik heb een briljant idee. Ik zal een boek schrijven met als onderwerp ‘De volmaakte mens'. De leerlingen braken in een enthousiast gekir uit, dat pas werd onderbroken toen de rabbi zich opnieuw voorover boog en weer in gepeins verzonk. Toen hij zich opnieuw oprichtte, riep hij uit: ‘Ik heb een nog briljanter idee. Ik zal dat boek niet schrijven!''