Zijn neuronenzakken in staat tot vijfde revolutie? Collegereeks Breinkunde voor managers

College 1 

You don't have to be who you are. Met dit uitdagende citaat eindigde Lone Frank haar betoog over de impact van hersenwetenschap. Volgens de Deense wetenschapsjournalist en neurobioloog gaat hersenonderzoek in de komende decennia een vijfde revolutie veroorzaken. Toch beweerde hersenonderzoeker Jeroen Geurts dat hij en zijn vakgenoten ondanks het vele meten weinig méér weten over de grote vraagstukken van het brein dan 2500 jaar geleden. Hij hield daarom een pleidooi voor neurofilosofie: we hebben de juiste vragen nodig om via hersenwetenschap tot antwoorden te komen. En dán kan die revolutie er zeker komen.

Wie zijn wij? Hoe functioneert onze geest? Wat is bewustzijn? Bestaan religieuze ervaringen? Hebben wij een ziel? En is er eigenlijk sprake van een vrije wil? Vooral die laatste vraag is belangrijk voor managers en hun medewerkers. Want als die vrije wil niet bestaat, valt er dan nog wel wat te managen? Als het aan Lone Frank ligt zeker wel. Zij beschrijft mensen – een beetje oneerbiedig – als een zak neuronen, want volgens veel wetenschappers zijn wij ons brein. Chemische processen die zich in onze hersenen afspelen, bepalen per moment hoe we er voor staan. Letterlijk en figuurlijk. Het brein is veranderlijk én beïnvloedbaar, dat is het goede nieuws dat Frank ons brengt. Volgens haar kunnen we er voor kiezen om minder te stressen, meer kennis op te doen, gelukkig te worden of onszelf te trainen in vaardigheden.

Lichaam en ziel?
De vraag die dan meteen opkomt, is: wie zijn ‘we' dan? Zijn het de neuronen in de zak zelf die dit bepalen? Of is er tóch nog iets als een ziel die zelf haar wegen kiest? Want niet elke zak neuronen zet in op zelfontwikkeling. Wat maakt dan het verschil? Dat willen we als managers graag weten, want daarmee hopen we onze medewerkers beter te kunnen sturen. Ook collega-spreker Jeroen Geurts werd getriggerd door het ‘we' en ‘you' van Lone Frank. Het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden roept volgens hem het dualistisch denken op (Plato, Descartes), waarbij het lichaam en de ziel als twee verschillende zaken worden gezien, zij het innig verbonden. Dus wat bedoelt Lone Frank precies als ze zegt dat ‘wij' er zelf voor kunnen kiezen om te veranderen? En zijn wij dan ook van buitenaf te beïnvloeden, door managers bijvoorbeeld?

Morele grammatica
Frank stelt dat het allemaal begint met kennis. Als we weten hoe ons brein functioneert, kunnen we er in ons denken enige afstand van nemen en vervolgens andere, wellicht betere beslissingen maken dan wordt ingegeven door onze biologische status (waarmee ze eigenlijk opnieuw impliceert dat wij toch zoiets als een ziel hebben, maar dit terzijde). Ze doelt vooral op het feit dat emoties bij een gezond brein altijd een fractie sneller zijn dan de ratio. We denken dat we rationele wezens zijn en weloverwogen besluiten nemen, terwijl het onderliggende emoties zijn die ons sturen. En die gevoelens worden op hun beurt ingegeven door onze morele code, die wereldwijd overeenkomsten vertoont. Moraal lijkt ingegeven door cultuur, maar dat klopt volgens Frank slechts den dele. Uit onderzoeken blijkt dat er wereldwijd bij alle gezonde mensen eenzelfde basis aanwezig is: een aangeboren morele grammatica die ons ingeeft hoe te handelen. Zoals bij het treinvoorbeeld…Waarom halen negen van de tien mensen wél een hendel over als ze daarmee één leven opofferen voor vijf andere levens en maken ze allemaal een andere beslissing als ze die ene persoon zelf moeten duwen? Rationeel gaat het om hetzelfde vraagstuk: offer ik één persoon op ten gunste van vijf anderen? Het is de zogenoemde contactregel die het verschil maakt. Proefpersonen voelden in de tweede situatie bijna allemaal heel sterk: dit is niet goed. Terwijl het puur rationeel gezien heel verkoopbaar is om vijf levens te verkiezen boven één. Maar blijkbaar lukt het proefpersonen alleen om hun morele code te negeren zonder direct menselijk contact. Met een hendel kun je los van emoties de beslissing maken, staat er een persoon voor je, dan is het andere koek.

Presteren met mediteren
Wat kunnen we met dit inzicht? Lone Frank hoopt ermee te bereiken dat mensen vaker extra tijd nemen om hun beslissingen te overwegen. Even afstand nemen van het brein, met haar vurende neuronen. Maar dan komt wederom de vraag bovendrijven: wie of wat neemt dan die afstand van het brein? Als wij niet meer zijn dan een zak met neuronen, dan gaan die chemische processen toch volledig hun eigen gang? En is het wel wenselijk om los te komen van die morele code en emoties? Aan discussie en antwoorden komen we niet toe, maar misschien volgt dat gaandeweg deze breinreeks. Frank vertelt nog wel een weetje dat interessant is voor het bedrijfsleven, namelijk dat meditatie een bewezen positieve invloed heeft op het stress- en geluksniveau. Mits regematig en gemotiveerd uitgevoerd, wordt het brein zichtbaar getraind, als een soort spier die sterker wordt. In Denemarken komt het al regelmatig voor dat topmanagers zich terugtrekken voor meditatie. Het maakt hen gelukkiger en meer ontspannen, waardoor ze beter presteren.

Individuele ervaringen
Na de pauze stelt Jeroen Geurts dat de wetenschap nog niet in staat is om antwoord te geven op de echt grote vraagstukken. Sommige vakgenoten doen het wel, maar zij trekken volgens Geurts vroegtijdige conclusies. In vogelvlucht toont hij ons de historie van hersenonderzoek, waaruit blijkt dat de mensheid zich zeker 4000 voor Christus al bewust was van een brein. Toch werd er begin twintigste eeuw nog volop gediscussieerd over wat het brein eigenlijk is. Nu er door moderne scantechnologie volop meetmogelijkheden zijn, maakt de wetenschap vooral een beweging naar superspecialisatie. Mooi, al die metingen en oplichtende hersengebiedjes, maar is het grote vraagstuk van bewustzijn los te zien van individuele ervaringen? Geuts vraagt het zich terecht af. Want je kunt in het brein meten dat iemand verliefd is, maar dat zegt nog niets over het waarom en welke gedachten die persoon daar aan verbindt… En dat geldt voor alle thema's in ons hoofd.

Geurts opteert daarom voor meer integratief werken in de wetenschap. Alleen door inzichten te integreren, ontstaat zicht op het geheel. En door de juiste vragen te stellen! Filosofen doen dat al eeuwenlang en Geurts meent dat dit nog steeds essentieel is. Want waar wil de wetenschap naartoe? Wat bedoelen onderzoekers precies als ze zeggen dat de vrije wil niet bestaat? Neurofilosofie kan volgens Geurts helpen om de hersenwetenschap dichterbij de mensen brengen. Ook bij managers en medewerkers, die graag meer invloed willen op hun belangrijkste gereedschap: het brein. De volgende colleges doen daarom een boekje open over breinwerking, vrije wil, manipulatie, kennisontwikkeling en oerdriften. Interessant om naar te luisteren, maar stel vooral ook uw vragen! Antwoorden ontstaan in wisselwerking.