Margriet Sitskoorn over leven in een VUCA-wereld: Krijg meer controle over je denken en doen

Als hoogleraar klinische neuropsychologie weet Margriet Sitskoorn precies welk gedrag je moet vertonen om succesvol te zijn in je leven en je werk. Ze schreef een boek over hoe je dat voor elkaar krijgt. Een kort gesprek.

Sitskoorn merkte tijdens het schrijven van haar boek IK2 dat ook zij zich door de waan van de dag ook wel eens laat verleiden tot verkeerde keuzes. ‘Want de patronen in je hersenen zijn zo sterk dat je ze bewust moet trainen om de juiste vaardigheden te ontwikkelen.' In IK2 geeft ze lezers inzicht en oefeningen om hun executive brein te trainen.

Waarom is het zo moeilijk gedragspatronen te doorbreken? Waarom zwichten we vaak zo snel voor het korte termijn genot, dat ons op lange termijn alleen maar nadeel oplevert? ‘De oudste delen van ons brein, de lagere structuren van onze hersenen, zijn ingesteld op het zo snel mogelijk vervullen van doelen die miljoenen jaren geleden nodig waren om te overleven: vet en koolhydraatrijk eten, bezit, status en seks. Tegelijkertijd willen die hersendelen pijn vermijden. En de belangrijkste pijn is misschien wel die van buitengesloten worden. Veel later in de evolutie heeft onze prefontale hersenschors zich ontwikkeld, ook wel het CEO-brein of executive brein genoemd. Dit deel van de hersenen hebben we vooral nodig voor de juiste beslissing op het juiste moment en voor sociale interactie. Het is gericht op de langere termijn en kan de kortere termijn-krachten overrulen. Het lastige is dat de wetmatigheden uit de lagere hersenstructuren vaak sterker sturend zijn voor ons gedrag dan ons executive brein. En dat blijft zo, tenzij je dat executive brein traint.'

Wees geen speelbal

Met haar boek wil Sitskoorn zelfreflectie en succesvol handelen bevorderen. Daarom vertelt ze niet alleen hoe de hersenen werken, maar kent ieder hoofdstuk ook praktische tips en opdrachten die je aan het denken zetten en je executieve brein trainen. Zelf vindt ze de test met de pingpongballetjes een hele leuke. ‘Je moet een pingpongballetje door midden snijden en op je ogen tapen, op bed gaan liggen met je ogen open en witte ruis op je radio of smartphone zetten. Je zintuigen ontvangen dan geen enkele prikkel meer en je zult zien dat je binnen de kortste keren gaat hallucineren. Simpelweg omdat onze hersenen smachten naar informatie. Je hebt zelf de keus welke informatie je daarin stopt. Laat je je beïnvloeden door alles wat er ongevraagd op je afkomt? Of neem je zelf de regie?'

Het mag duidelijk zijn dat in een VUCA-wereld (wat staat voor Volatile, Uncertain, Complex en Ambiguous) - die wordt gedomineerd door snelle media, veel te veel berichtgeving om te kunnen verwerken en daardoor vaak complex lijkende beslissingen - het trainen van het executive brein des te belangrijker is. Sitskoorn: ‘Veel mensen hebben het gevoel dat ze een speelbal zijn van de omstandigheden. Ze realiseren zich niet of onvoldoende dat ze daar zelf wat aan kunnen doen. Je kunt bijvoorbeeld zelf besluiten niet vaker dan twee keer per dag je mail te lezen, je social media uit te zetten, te gaan sporten en op tijd naar bed te gaan. Maar in plaats daarvan kiezen we er vaak voor om 's avonds door te werken, altijd direct te reageren op mail en andere berichten. Het zijn de lagere hersenstructuren die roepen: als je nu doorwerkt dan krijg je die promotie. Of dan lig je beter in de groep. Terwijl door dat gedrag de kwaliteit van je werk achteruit holt en je zelf de grip op je leven verliest.'

Niet vrijblijvend

Veel van deze processen spelen zich onbewust af, maar zo af en toe komen ze aan de oppervlakte. Het is de kunst om die momenten te herkennen, zegt Sitskoorn. ‘Want je mag van mij iedereen voor de gek houden, maar je bent echt dom als je jezelf voor de gek houdt. En toch gebeurt dat voortdurend. Mensen zeggen: eigenlijk zou ik dit of dit willen. Maar tegelijkertijd maken ze keuzes die ze alleen maar verder van dat doel afbrengen. Ze komen met allerlei excuses die eigenlijk nergens op slaan. Zodra je dat bij jezelf herkent, moet je iets doen met dat gevoel en niet als een mak lammetje achter bevrediging op korte termijn aanlopen.'

Ze vindt dat ieder mens zelf mag beslissen of ze hun executive brein meer willen ontwikkelen, maar dat die vrijblijvendheid voor één groep niet geldt: mensen in verantwoordelijke functies. ‘Als die zich door korte termijn genot laten leiden, dan brengen ze hun organisatie in gevaar. Of hun klanten, en dat is ook gevaarlijk voor de organisatie en samenleving.'

Toch zien we in de top van veel organisaties ‘alfamannetjes op hun apenrots', die juist geneigd zijn te gaan voor wat Sitskoorn noemt: korte termijn fijn, lange termijn pijn. ‘Het erge is: je kunt heel snel herkennen of mensen hun prefrontale brein ontwikkeld hebben. Daar zijn vrij eenvoudige testen voor. Maar ik ken geen enkele organisatie die hun leidinggevenden en beslissers structureel op dit gebied test. En dat is een gemiste kans...