Jan Rotmans: ‘We hebben behoefte aan een nieuw avontuur op zee’
Jan Rotmans, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit, heeft een missie. Nederland moet in radicale transitie en wennen aan decennia van chaos schrijft hij in zijn boek Verandering van tijdperk - Nederland kantelt. ‘Maar we gaan vooralsnog vooral vragen uit de weg.'
Rotmans is ervan overtuigd dat we in een periode zitten die zich later zal lijken te verhouden tot megashifts als de industriële revolutie. Hij heeft daar nog geen bewijs voor, maar wel drie sterke aanwijzingen. Allereerst is de crisis in de economie dieper en langer dan gedacht. Ecologisch zijn er grote vraagstukken rond verspilling en er is een institutionele crisis. Rotmans: ‘Instituten en politiek hebben geen antwoord meer op de grote vragen van nu en nieuwe netwerken worden ongrijpbaar. Je ziet momenteel heel veel burgerinitiatieven opkomen die de politiek op een klassieke manier probeert te bezweren. Neem de zzp'ers die de politiek via collectieve regelingen onder controle wil krijgen, dat is een achterhoedegevecht.' Volgens Rotmans is er een clash op komst tussen nieuwe en oude orde. ‘In de 19e eeuw werd de oude orde ook bedreigd. Dan zie je standaard twee reflexen bij de elite. Eén: de veranderingen stellen allemaal niets voor, zo houden ze zichzelf voor. Twee: de nieuwe orde moet zich aanpassen aan de regels van de oude elite. Maar je kunt Uber en Airbnb wel tegen proberen te houden, het lukt toch niet. Zo zal de dominante gas-elite er ook al vast aan moeten wennen dat hun rol over pakweg 10-15 jaar is uitgespeeld.' Rotmans ziet in het signaal dat nu ketens omvallen (Halfords, Mexx), dat klein het nieuwe groot wordt. Een revival van het MKB en heel veel hybride combi's. We kunnen – zo lezen we in zijn boek – wel zonder zorgverzekeraars en waarom stroom van een grote energieleverancier betrekken als je het ook direct van een windmolen in de wijk kunt aftappen. Rotmans: ‘Bouwers snappen de shift ook nog niet. Die werken nu altijd in zuilen, maar over tien jaar zullen dat veel meer projectteams zijn.
3D printer
Veel mensen zien niet wat gaande is omdat het ogenschijnlijk traag gaat. Maar over tien jaar blijkt het toch snel gegaan te zijn. Denk aan de 3D-printer. We zitten middenin een evolutionaire revolutie. Die vraagt om radicale keuzes, zoals Duitsland die heeft gemaakt in de Energiewende. Maar in Nederland gaan we deze fundamentele keuzes uit de weg. Onze gloriejaren lagen op zee, maar de laatste decennia zijn we een polderende, behoudende landnatie geworden. We hebben weer behoefte aan een nieuw avontuur op zee. Je kunt de grote vragen van deze tijd wel negeren, maar de pijn wordt op termijn alleen maar groter.' Dat de politiek de vragen uit de weg gaat en tracht de beheersen en te controleren, snapt hij wel. ‘We raken met het verdwijnen van instituties als vakbonden en politieke zuilen steeds meer houvast kwijt. We gaan een periode van tientallen jaren in waarin chaos de boventoon voert. Een periode waarin we moeten zoeken naar nieuwe instituties en nieuw evenwicht. Naar fundamentele vragen en vergezichten. Visie, datgene dat Rutte – het gebrek eraan – nu juist verweten wordt. We hebben een – ik citeer collega Loorbach – ministerie van afbraak nodig en van opbouw; de politiek moet vooral belemmeringen opheffen en regelvrije ruimtes creëren om burgerinitiatieven te ontplooien. In Noord Holland is nu al een gemeente die tachtig procent van alle regels heeft afgeschaft. In de negentiende eeuw bestonden er eerst ook geen (religieuze) partijen en vakbonden, die ontstonden pas eind 19e eeuw in een periode van chaos. Die waren ook een antwoord op vragen in een onzekere tijd. Chaos duurt nooit vijftig of honderd jaar, maar enkele decennia moet je wel mee rekenen.'
Geen blauwdruk
Zaken als de participatiemaatschappij en de decentralisatie van de zorg ogen dan mogelijk als een aanpak in de richting die Rotmans voorstaat, zo ziet hij dat zelf maar ten dele. ‘Het idee is goed, maar in de uitwerking doen we het op oude manieren: met minder geld en minder mensen. Terwijl een totale kanteling nodig is. Vanuit een nieuw paradigma ‘Van zorgen voor naar zorgen dat…' De overheid moet vooral gaan faciliteren. De jeugdzorg is nog altijd een industrie met honderden partijen die afzonderlijk allemaal geld willen verdienen aan de jeugdzorg. Sociale Wijkteams moeten het nieuwe antwoord zijn, maar wat ze vermoedelijk vooral gaan doen, is zich suf-vergaderen.' En nee, hét antwoord op al deze vragen heeft Rotmans ook niet. ‘Er is geen blauwdruk of marsroute. We moeten accepteren dat het chaotisch wordt. Een periode met grote instabiliteit. De politiek zal moeten accepteren dat er geen centrale regie meer is, maar een enorm netwerk van verbindingen.' Als voorbeeld geeft Rotmans het scala aan akkoorden van dit moment. Een woonakkoord, een energieakkoord, een pensioenakkoord… ‘Klinkt prachtig, klinkt vernieuwend, maar zo'n akkoord is maximaal twee jaar houdbaar, en dan kan het de prullenbak in omdat de hele wereld weer veranderd is. Het zijn geen radicale veranderingen, maar aanpassingen op het bestaande systeem. Het heeft geen zin meer om het polderend eens te worden met een breed draagvlak van partijen, daarvoor zijn de veranderingen te disruptief. In New York zie je nu al ‘vakbonden' zonder vaste leden die iets willen, en middels één actie- een soort crowdfunding van meningen- proberen ze iets voor elkaar te krijgen. We krijgen een soort pragmatische solidariteit. Beppe Grillo in Italië is ook zo'n voorbeeld. Als zijn beweging is uitgewerkt, trekt hij zich terug. Maatschappelijke leiders gaan belangrijker worden dan klassieke politieke leiders. Maatschappelijke leiders worden echter nog onvoldoende erkend en nog steeds wantrouwig bekeken.'
Vier domeinen
In Verandering van tijdperk, Nederland kantelt, beschrijft Rotmans naast een algemeen denkkader, vier domeinen: zorg, onderwijs, energie en de financiële sector. Wat betreft zorg is volgens de auteur het probleem dat de zorg veel te bureaucratisch is geworden. De oplossing ligt erin om zorg weer bij de mensen zelf te brengen. Rotmans: ‘De kanteling is dat geld niet langer regeert en de zorgorganisatie niet centraal staat, maar de mens bepaalt. Van zorgen voor naar zorgen dat.' Ook onderwijs wordt veel te veel van bovenaf gestuurd en daar moet de regie weer bij leraren komen te liggen. ‘Leerlingen moeten een op maat gesneden persoonlijk leertraject krijgen. We moeten mensen gaan opleiden voor het leven in plaats van voor een vak omdat de helft van die vakken over twintig jaar niet meer bestaat. We moeten ze dus leren om te gaan met continue veranderingen en onzekerheden in plaats van zekerheden en stabiliteit.' En passant heeft hij ook kritiek op sommige onderdelen van zijn eigen Erasmus Universiteit. Rotmans vloekt in de kerk waar Tinbergen ooit regeerde. ‘We indoctrineren hier studenten met neo-klassieke economische modellen (zoals de CPB-modellen) die gewoon niet kloppen. Nergens komen meer CEO's vandaan als van de Erasmus Universiteit, maar we leren studenten, de potentiële leiders van straks, hier fundamenteel verkeerde dingen. Een karikaturaal mensbeeld en wereldbeeld, gestoeld op het dominante mensbeeld van een egoïstische en hebzuchtige mens die handelt uit eigenbelang. En het dominante wereldbeeld van de wereld als een onbegrensde markt die wordt gedreven door groei, innovatie en competitie, wat leidt tot het vergroten van onze welvaart. Dit is te eenzijdig.' In de energiehoek –domein drie- moeten we loskomen van het dominante fossiele denken en omdenken naar slimme en schone energie. ‘Het Botlekgebied zal er over twintig jaar totaal anders uitzien, gebaseerd op groene grondstoffen en bioraffinage. Kijk naar de ontwikkelingen op het gebied van auto's die meer tenderen naar elektrisch en waterstof dan naar fossiele brandstofmotoren.' In de finance hoek zal de macht van de banken komende decennia gebroken worden. Rotmans: ‘Geld is de laatste decennia voor 95 % een doel geworden, terwijl het ooit als middel bedoeld was. Maar groei mag geen doel op zich zijn, ook al leerde Tinbergen ons dat ooit hier.'
Beweging
Rotmans heeft een beweging in het leven geroepen: Nederland Kantelt. Na de lancering loopt het storm met reacties. ‘Dat loopt op een leuke manier uit de hand.' Volgens deze beweging moeten we het niet hebben van de politiek in de toekomst. ‘Die richten zich vooral op incidenten.' Het zijn maatschappelijke bewegingen die functionele druk uit kunnen oefenen op de politiek. Rotmans: ‘De echte kantelaars binnen de domeinen zorg, onderwijs, energie en finance kent ook bijna niemand. Alle vernieuwers opereren binnen hun eigen silo en wij willen die silo's doorbreken. ' De beweging Nederland Kantelt heeft volgens Rotmans ambassadeurs nodig. In zijn eentje kan hij het uiteraard niet. Daarom was hij blij dat Dolf Jansen en Freek de Jonge zich achter het initiatief schaarden. Rotmans: ‘Een goed en scherp lied van een cabaretier kan soms zoveel meer zeggen dan een boek van 100.000 woorden. In de inleiding van mijn boek schrijf ik niet toevallig dat ‘we in een tijd van verandering kunstenaars en filosofen nodig hebben'. Die zag je in de 19e eeuw ook opkomen met nieuwe kunststromingen.' Maar wat vooralsnog dus rest, is chaos. Of in woorden van Rotmans: ‘De bestaande en nieuwe orde moeten het eens worden vanuit tegengestelde belangen. De bestaande orde wil geen afstand doen van de macht en de nieuwe orde wil de macht grijpen. Je vraagt per slot van rekening ook niet aan een kalkoen om zichzelf te laten slachten en zich op het kerstmenu te zetten.'
